Elaine Godfrey / Fikir Turu

Ani Rus Ölümü Sendromu

Pencereden düşenler, zehirlenenler, vurulanlar, “intihar edenler”… Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinden ve bunun yarattığı ekonomik vaziyetten hoşnutsuzluklarını dile getiren nüfuz ve servet sahibi Rus oligarkları birbiri ardına faili meçhul korkunç akıbetlere uğruyor. Peki, bu ölümlerin ardında Kremlin’in ve Putin’in parmağı mı var? Yoksa bunlar yalnızca birer tesadüf mü?

Elaine Godfrey, The Atlantic için kaleme aldığı yazısında bu ölümlerin ardındaki sır perdesini aralıyor. Yazının öne çıkan bazı bölümlerini paylaşıyoruz:

“İşte şu anda yerinde olmak istemeyeceğiniz kişilerin listesi: bir Rus sosis kodamanı, bir Rus doğalgaz patronu, bir Rus gazetesinin genel yayın yönetmeni, bir Rus tersane müdürü, bir Rus kayak merkezinin başkanı, bir Rus havacılık yetkilisi veya bir Rus demiryolu işletmecisi. Böyle bir tanıma uyan herkes muhtemelen hemen hemen her ülkede, hemen hemen her kıtada açık pencerelerden uzak durmalı.

Antov – Hindistan’da bir otelde ölü bulundu

2022 Aralık ayının sonunda yukarıda bahsi geçen ve Vladimir Putin’in Ukrayna’ya karşı yürüttüğü savaşı pek de desteklemediği bilinen sosis kodamanı Pavel Antov, Rus seyahat arkadaşlarından birinin Hindistan’da kaldığı otelde hayatını kaybetmesinden sadece iki gün sonra aynı otelde ölü bulundu. Antov’un otelin penceresinden düşerek öldüğü açıklandı. Sosis kodamanı ve aynı zamanda ölen arkadaşı, şaşırtıcı sayıda iş insanı, bürokrat, oligark ve gazetecinin hayatına son veren bir olgu olan Ani Rus Ölümü Sendromu’na yenik düşen kişilerin korkunç listesine en son eklenen isimler.

Pencereden fırlatılma iddiaları, şüpheli zehirlenmeler, şüpheli kalp krizleri ve sözde intiharları içeren bu ölümlerin listesi, içerdiği doğal olmayan ölümlerin çeşitliliğinin yanı sıra Rus romanı kadar uzun olmasıyla da dikkat çekiyor.

Yaklaşık iki düzine önde gelen Rus, 2022’de esrarengiz ve korkunç bir şekilde hayatını kaybetti. Doğalgaz sektörünün önemli isimlerinden Leonid Shulman ve Alexander Tyulakov’un cesetleri yılın başında intihar notlarıyla birlikte bulundu. Ardından, bir ay içinde üç Rus şirket yöneticisi, Vasily Melnikov, Vladislav Avayev ve Sergey Protosenya, eşleri ve çocuklarıyla birlikte intihar süsü verilmiş cinayetlere kurban gitti. Mayıs ayında Rus yetkililer Soçi’de bir tatil köyünün sahibi Andrei Krukovsky’nin cesedini bir uçurumun dibinde buldu; bir hafta sonra ise bir Rus doğalgaz şirketinin yöneticisi olan Aleksandr Subbotin’in Moskova’da bir şamana ait evde kurbağa zehri ile öldürüldüğü iddia edildi.

Ölümlerin hepsi aynı yıl içinde

Liste böyle uzayıp gidiyor. Temmuz ayında bir enerji şirketinin yöneticisi olan Yuri Voronov, Petersburg civarındaki yüzme havuzunda kafasında bir kurşun yarasıyla suda sürüklenirken bulundu. Ağustos ayında, Letonya doğumlu Putin aleyhtarı Dan Rapoport, bir Rus petrol şirketinin yöneticisi olan Ravil Maganov’un Moskova’da bir pencereden altı kat aşağıya düşmesinden hemen önce, Beyaz Saray’a bir buçuk kilometre uzaklıktaki Washington D.C.’deki evinin penceresinden düşmüştü. Bu ayın başlarında, bir IT şirketinin yöneticisi Grigory Kochenov balkondan aşağı düştü. On gün önce, Fransız Rivierası’nda, bir Rus emlak yatırımcısı merdivenlerden aşağı yuvarlanarak yaşamını yitirdi.

Tekrar hatırlatmak isterim: Bu ölümlerin hepsi bu yıl içinde [2022] meydana geldi.

Rusya’nın son derece düşük ortalama yaşam süresi ve kontrol altına alınamayan alkolizm oranları göz önüne alındığında, bu ölümlerin en azından bir kısmının doğal ya da kazara olduğu iddia edilebilir. Rus olmanız, kazara üst kattaki bir pencereden düşmeyeceğiniz anlamına gelmez. Bazen insanlar kendilerini öldürürler ve Rus erkekleri arasındaki intihar oranı dünyada kaydedilen en yüksek oranlardan biridir.

Tarihçi ve askerî strateji uzmanı Edward Luttwak’a göre yaşananların en azından bir kısmı Rusya’nın nüfuzlu ve ayrıcalıklı elitleri arasındaki kitlesel bir umutsuzluk krizinden ibaret. Luttwak, “Küreselleşmiş bir ülkeye yaptırımlar uygulandığında neler olduğunu bir düşünün,” dedi bana. “İçlerinden bazıları intihar edecektir.” Ancak bu zamansız ölümlerin bu denli çoğalması daha ayrıntılı bir incelemeyi gerektiriyor.

Ticari amaçlarla suikast

Ne de olsa Kremlin’in yaptığı şey de bu. Bu durum için emsal teşkil eden örnekler mevcut. Rus ajanlar 2020 yılında Putin’in muhaliflerinden Alexei Navalny’yi sinir gazı ile zehirlediler ama öldüremediler; on yıl önce de Rus güvenlik birimlerinden kaçan Alexander Litvinenko’ya yönelik benzer bir girişimde başarılı olmuşlardı. Viktor Yushchenko 2004 yılında Kremlin destekli rakibine karşı Ukrayna Devlet Başkanlığı için yarışırken dioksin ile zehirlenmiş ve vücudunda kalıcı hasar meydana gelmişti. Otuz yıl önce Bulgar gizli servisi, Sovyet KGB’sinin yardımıyla muhalif Georgi Markov’u Londra’daki Waterloo Köprüsü üzerinde risinli bir şemsiye ucuyla bıçaklayarak öldürmüştü. Luttwak’a göre Rus ajanlar genellikle “en egzotik yöntemlere yöneliyor.” “Ticari amaçlarla suikast yapan insanlar [onların yöntemlerine] bakıp gülüyorlar.”

İntiharları deşifre etmek daha zor. Putin’e karşı yeterli sadakati gösteremeyen oligarkları ikna yoluyla intihara zorlamak pek de ihtimal dışı bir senaryo değil. Gazeteci ve Rus askeri istihbarat teşkilatı GRU hakkında yakında çıkacak bir kitabın yazarı olan Michael Weiss’e göre “‘Seni biz öldürebiliriz ya da bir erkek gibi davranıp intihar edebilirsin, kendini satranç tahtasından silebilirsin. En azından kendi sonunu kendin hazırlamış olursun.” denmesi alışılmadık bir şey değil. Antov gerçekten Hindistan’da pencereden mi düştü? Bir Kremlin ajanı tarafından mı itildi? Yoksa ailesini tehdit eden ve atlamaktan başka seçeneği olmadığını düşünmesine neden olan bir telefon mu aldı? Weiss’e göre “Bunların hepsi mümkün.”

Kremlin’in Gotik cinayet dünyasında hayal gücü çok büyük önem taşıyor.

Kirli iş

Kişileri pencereden fırlatma, çok katlı binaların ortaya çıktığı ilk günlerden bu yana siyasi muhalifleri ortadan kaldırmanın gözde bir yöntemi oldu, ancak günümüzde Rusya bu uygulamayı tekeline almış durumda. Yüksekten düşerek ölmenin eylem bildiren, hatta ahlaki bir yönü bulunuyor.

Rusçada bu türdeki suikast işleri mokroye delo, yani “kirli iş” olarak bilinir. Bu suikastların bazen asıl amacı başkalarına bir mesaj göndermektir: “Eğer sadık olmazsan seni ve aileni öldürürüz.” Bazen de amaç yalnızca sorunlu bir bireyi ortadan kaldırmaktır.

Rus muhbir Alexander Perepilichny’nin 2012 yılında Londra’nın dışında koşu yaparken ölmesinden birkaç yıl sonra yapılan bir otopside midesinde nadir bulunan ve oldukça zehirli olan gelsemium bitkisiyle bağlantılı kimyasal kalıntılar tespit edildi. Weiss bana bunların, “Rusların arkada bırakmaktan hoşlandığı kanıtlar” olduğunu söyledi. Tabiri caizse bir tür kartvizit. “Bunun bir cinayet olduğunu bilmemizi istiyorlar, ama cinayet olduğu sonucuna kesin olarak varmamızı istemiyorlar.”

Doğal ölüm sebeplerini taklit etmek

Zehir ile cinayet böyle bir belirsizliğe sahip. Kelimenin tam anlamıyla gizli, saklı, hatta kimi zaman tespit edilmesi zor bir şey. Pencereden fırlatma nispeten daha az belirsizlik taşıyor. Evet, belki de bir kazadan kaynaklanıyor olabilir. Ama bunun bir cinayet, alenen işlenmiş bir suikast olduğu sonucuna varmak çok daha kolay.

Weiss, “Kalp krizi veya felç gibi doğal ölüm sebeplerini taklit eden yöntemler konusunda Ruslar oldukça başarılı olabiliyor” diyor. Söz konusu ölümler gösteriş açısından birbirinden farklı olsa da, hepsi aynı kapsamlı planın bir parçasını oluşturuyor: Rus devletinin, yapışkan dokunaçları her yerde her muhalifi bulup yakalayabilen ölümcül, her şeye gücü yeten bir ahtapot olduğu fikrini yerleştirmek.

Ukrayna’daki savaş Rusya’nın önde gelen elitleri arasında pek de hoş karşılanmıyor. Savaşın başlamasından bu yana Rus oligarklara ve iş insanlarına uygulanan yaptırımlar, bu kişilerin savurgan ve hareketli yaşam tarzlarını kısıtladı. Anlaşılır bir şekilde bazılarının bu durumdan hoşnut olmadığı söyleniyor. Weiss’a göre üst düzey Rus elitleri Putin’in “zamanı geriye aldığını” ve Soğuk Savaş’ta Rusya’nın izole edildiği eski kötü günlere geri dönüldüğünü düşünüyor.

Bu yılki ölümler, sayıları ve yöntemleri bakımından o kadar pervasız ki, bu cinayetlerin makul, hatta makul olmayan bir şekilde inkâr edilme kaygısının olmadığını gösteriyor. Putin büyük olasılıkla bu cinayetler aracılığıyla Rusya’nın elitlerini kendisinin ölümcül bir ahtapot gibi olduğu konusunda uyarmayı amaçlıyor. Ne de olsa muhalifleri bertaraf etmenin tek amacı eleştirileri ortadan kaldırmak değil. Bunun bir amacı da muhalefet edenlere bunun bedelinin neler olabileceğini büyük bir ustalıkla hatırlatmaktır.”