Başbakan Tayyip Erdoğan İsmet İnönü’yü Hitler’e benzetti... Atatürk’ün İnönü’ye gönderdiği bir telgraftan bahsetti. Atatürk’ün son döneminde İnönü’yü sevmediğini ve hatta İnönü’ye dair çok daha başka “niyetleri” olduğunu ima etti...

Öncelikle şunu söyleyeyim... Türkiye’de Kemal Atatürk’e hiç dokunulmayıp sürekli İsmet Paşa’ya yüklenilmesi beni çok rahatsız ediyor. CHP-dışı geleneğin siyasetçilerinin her zaman yaptığı bir şeydir bu. Birçok muhafazakâr entelektüel de benzer yolu izler. “Atatürk iyidir, İnönü kötüdür”le özetlenecek sözler ederler...

Öte yandan bunun anlaşılır bir tarafı da var. Kemal Atatürk bu ülkenin en büyük “tabu”su. Atatürk’ü açık açık bir siyasetçinin eleştirmesi kolay değil. İsmet Paşa ise hiçbir zaman tabu olmadı bu ülkede. O yüzden son 60 yıllık siyasi tarihimizde sık sık en ağır dille eleştirilebildi. Ayrıca birçok Kemalist yazar da İnönü’yü “günah keçisi” ilan etti. İrticanın hatta karşı-devrimin 1938’le birlikte başladığını ifade eden Kemalist yazar sayısı az değildir... 27 yıllık tek parti diktatörlüğünün aşırılıklarının da hesabı genelde sadece İsmet Paşa’dan sorulur. Yine kimi Kemalistler de “Atatürk daha demokrattı, kimi faşizan uygulamaları hep İnönü yaptı” deyip Kemal Paşa’yı bu eleştirilerden muaf tutmak ister...

Tek parti rejimi totaliterlikle otoriterlik arasında salınan bir rejimdi. Nitelikli birçok tarihçimizin belirttiği gibi o dönemin bazı uygulamalarında Mussolini ve Hitler etkisini görmemek de imkânsızdır. Peki, bu tip eğilimlere İsmet Paşa mı sahipti? İsmet Paşa’nın eğilimleri mi bu aşırılıkların kaynağıydı?

Bence durum tam aksinedir... O döneme dair derin okumalara daldıkça bir süre sonra İsmet Paşa’ya belli oranda haksızlık yapıldığı kanaatine vardım ben. Bana göre İsmet Paşa dönemin faşizan icraatlarında “teşvik edici” olmaktan ziyade “frenleyici” işlev görmüş bir adamdır.

Karakteri gereği serüvenci, radikal ve aşırı olan Kemal Paşa’dır... Mesela eğer İsmet Paşa tek yetkili olsaydı kesinlikle “dil devrimi” denen felakete imza atmazdı. Kemal Paşa dil devrimi/harf devrimi fikrine kapıldığı zaman kendisine Enver Paşa’nın 1910’lu yıllardaki birbirinden ayrılmış harflerle yazılan Arap yazısını benimseme yönündeki başarısız olmuş saçma sapan teşebbüsünü hatırlatan İsmet Paşa’ydı. O sebeple harf devrimi iki yıl gecikmişti. İsmet Paşa Atatürk’ün bu tür aşırılıklarına karşıydı ama Kemal Paşa “yapılacak” dedikten sonra da tam bir görev adamı olduğu için alınan karara uyardı...

İsmet Paşa’ya dair tüm dış gözlemcilerin ittifak ettiği bir husus vardır. Paşa tam bir ihtiyat ve itidal adamıdır. Mesela Atatürk’e yönelik suikast girişiminin arkasında büyük bir komplo olduğu fikrini de hiçbir zaman benimsemedi İsmet Paşa. Rauf, Ali Fuat ve Kâzım Paşalara yönelik Atatürk’ün kafasındakileri durduran adam da İsmet Paşa’dır. Nitekim Kemal Paşa vefat eder etmez tüm bu Milli Mücadele komutanlarına “iade-i itibar” ederek bu isimleri eski mevkilerine getirmek konusunda öncülük eden de İsmet Paşa’dır...

1972 yılında CHP kongresinden kendi isteğinin dışında bir karar çıkarsa istifa edeceğini vurgulaması ve sonrasında da söz verdiği gibi istifa etmesi, koltuğunu Bülent Ecevit’e vermesi de İsmet Paşa namına hayırla anılacak bir durum bence. Mustafa Kemal’in hayatta böyle bir şey yapacağını düşünmüyorum...

Ayrıca 1950’de çok partili rejime geçmemize İsmet Paşa’nın “zorunda kaldığı” için razı olduğu görüşü de bence doğru değil. Belli bir süre ben de böyle inanırdım. Sonrasında öyle bir objektif “zorunluluk” olmadığı kanaatine vardım. İsmet Paşa Portekiz benzeri bir modelle “Batı ittifakı”ndan kopmadan yarı-diktatörlük rejimini sürdürebilirdi. Çok partili rejime geçişte İsmet Paşa’nın ılımlı ve alçakgönüllü karakterinin çok büyük etkisi olduğunu düşünüyorum. Açık söyleyeyim öyle bir durumda Kemal Paşa’nın böyle sorunsuz biçimde iktidarı devredeceğine asla inanmıyorum. Atatürk, elinde böyle bir güç varken makamını demokratik yollardan devredecek karakterde bir adam değildi.

Dankwart Rustow’un İsmet Paşa’ya dair “Demokrasiyi mümkün kılmak üzere, elindeki ancak bir diktatörde bulunabilecek güçten feragat eden dünyadaki tek devlet adamı” yorumu ilginçtir. Bence abartılı ve aşırı bir yorum bu, fakat belli oranda gerçeği yansıtıyor...

Sonuç olarak İsmet Paşa’nın dünya görüşünü benimsemeyen hatta o dünya görüşüne tam zıt fikirlere sahip biriyim ben. Fakat adalet ve hakkaniyet gereği İsmet Paşa söz konusu olduğunda “vur abalıya!” mantığından da hoşlanmıyorum. Atatürk’ün de her siyasetçi tarafından özgürce eleştirileceği bir Türkiye istiyorum. Böylece rahmetli İsmet Paşa da “günah keçisi” olmaktan kurtulur...

TARAF