Washington’da Atılan Üç İmza: Kafkasya’da Yeni Dengeler

Kazım Kazımov / Kritik Bakış

Küresel politikanın fevkalade dinamik olduğu bu dönemde, şüphesiz son günlerin en dikkat çekici olaylarından biri, Beyaz Saray’da gerçekleşen, Aliyev, Trump ve Paşinyan görüşmesi oldu. Üç lider, ortak basın açıklamasının ardından Azerbaycan ve Ermenistan arasında ileride imzalanması beklenen nihai barış antlaşmasının temelini teşkil eden ilk mutabakat metnini imzaladı.

Kafkasya’da 1987 yılında, önce Azerbaycanlıların Ermenistan’dan kovulması, ardından da Karabağ’ın işgalinden bu yana yaşanan acı olayları geride bırakmayı hedefleyen barış antlaşması için temel taş niteliğindeki bu mutabakat metninde en dikkat çekici nokta ve üzerine en çok konuşulan konu Zengezur Koridoru uzlaşması oldu. Bilindiği gibi 2020 yılında Azerbaycan’ın zaferiyle biten 2. Karabağ Savaşı’nın son günü, Bakü, Erivan ve Moskova arasında üçlü mutabakat metni imzalanmıştı. Bu metinde Ermenistan, Azerbaycan’ın ana karasıyla Nahçıvan arasında engelsiz ulaşımı temin edeceğine garanti vermişti. Ancak 5 yıla yayılan müzakereler herhangi bir sonuç vermemişti. Bir dönem Rusya’nın garantörlüğü gündeme gelse de Ermenistan Başbakanı Paşinyan, Moskova’nın çok ağır şartlar ileri sürdüğünü ve bu şartların ülkesinin egemenliğine zarar verebileceğini belirtmişti.

Tüm bunların yanı sıra İran, özellikle koridor projesine karşı çıkmış, hatta zaman zaman Azerbaycan’la gerginlik yaşamıştı. Şimdi ise ABD’nin arabuluculuğu ile koridor konusunda bir uzlaşıya varıldı.

Söz konusu uzlaşıya göre Ermenistan’ın Syunik (Azerbaycan’da Zengezur olarak isimlendiriliyor) bölgesinden geçecek ve 40 küsur kilometre uzunluğu olan bu yolun işletmesini Erivan 99 yıllığına ABD’ye verdi. Söz konusu koridordan demiryolu, karayolu, enerji altyapısı, petrol ve doğalgaz boru hatları ve dijital fiber optik kabloların geçmesi planlanıyor. “Trump Uluslararası Barış ve Refah Yolu” olarak isimlendirilecek bu yolda her üç ülke ortak altyapı çalışmaları gerçekleştirecek. Azerbaycan’ın burada kazancı, Nahçıvan’a engelsiz ulaşım ve 40 yıla yakın süredir tıkanan bu bölgeyi uluslararası ticaret ve enerji yolu olarak açmak oldu.

 40 yıla yakın bir süredir küresel ticaret yollarından Karabağ’ı işgal ettiği için mahrum kalan Ermenistan da burada kazançlı çıkıyor. ABD ise 99 yıllık bir anlaşmayla tarihte hiç olmadığı kadar bölgede rolünü artırdı. Washington, Avrupa-Asya arasında kilit konuma sahip Kafkasya bölgesinde artık aktif bir aktöre dönüştü.

Bölge Ülkeleri Ne Diyor?

Bölgede tek bir düşünce hâkim değil. Türkiye, Rusya ve İran’dan farklı yorumlar geldi. Dışişleri Bakanı Hakan Fidan, “Bu, Türkiye’yi Kafkaslar üzerinden, Hazar üzerinden sadece Orta Asya değil, direkt olarak Türk dünyasına bağlayacak, Türk dünyasını Türkiye üzerinden Avrupa’ya bağlayacak, Avrupa’yı da Türkiye üzerinden Asya’nın derinliklerine bağlayacak, çok maksatlı bir yol olacak” ifadelerini kullandı.

Bakan Fidan, proje için “Ben çok hayırlı bir gelişme olacağını düşünüyorum. İnşallah kısa zamanda hayata geçer” diye de ekledi.

Rusya’dan ise daha ihtiyatlı bir açıklama geldi. Rusya Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Mariya Zaharova, 8 Ağustos’ta yapılan anlaşmayı “müsbet bir gelişme” olarak yorumladı ve bölge ülkelerinin de barış sürecinin bir parçası olması gerektiğini söyledi.

 Moskova’nın Dikkati Alaska’da

Rusya’nın ihtiyatlı yaklaşımının birçok nedeni var. Öncelikle 15 Ağustos’ta Trump ve Putin arasında yapılacak görüşmede Ukrayna savaşını bitirebilecek bir planın masaya yatırılacağı kesin. ABD kaynaklarına göre Trump, Kırım, Donbas ve Lugansk gibi bölgeleri Rusya’ya bırakmayı düşünüyor. İşte Rusya’nın kârlı çıkacağı böyle bir görüşme öncesi Moskova, ABD’nin içinde bulunduğu 8 Ağustos zirvesini kötüleyerek ipleri germek istemiyor. Diğer taraftan Rusya, Ermenistan’la koridor konusunda anlaşamadığının farkında. Azerbaycan ve Rusya arasında da geçtiğimiz yılın Aralık ayında Azerbaycan’a ait uçağın Rusya hava sahasında düşürülmesi sonrası ipler zaten gerilmişti. Bu nedenle Rusya, Washington, Bakü ve Erivan’a rağmen bir şey yapamayacağını anlamış gibi duruyor.

İran, Anlaşmadan Rahatsız

8 Ağustos zirvesine en sert tepki ise İran’dan geldi. İran Dini Lideri Ali Hamaney’in dış politika danışmanı Ali Ekber Velayeti, “Zengezur Koridoru’nun inşası İran’ın sınırlarında değişikliklere yol açacaktır ve ülkenin kuzey ile kuzeybatısındaki kara bağlantısının Türkiye’ye bağımlı hale gelmesine neden olacaktır. Bu plan hayata geçirilirse Güney Kafkasya’nın güvenliği tehlikeye girer. Bu nedenle İran, yanında Rusya olsun ya da olmasın, bölgenin güvenliği için adım atacak ve ABD koridorunu engelleyecektir” dedi.

Şunu ifade etmek lazım ki, Velayeti’nin bu açıklamasını sadece ABD’nin bölgeye gelmesine duyulan rahatsızlık olarak görmek yanlış. Çünkü İran, Rusya-Ermenistan görüşmeleri döneminde bile bu koridora karşı çıkmıştı. İran, Zengezur Koridoru’yla kendisinin uluslararası projelerden uzak kalacağını düşünüyor. İran, 2020 zaferi sonrası İlham Aliyev’in bölgesel iş birliğini öngören 3+3 (Azerbaycan, Türkiye, Rusya, İran, Ermenistan ve Gürcistan) projesine de sıcak bakmamıştı.

Tahran, kuzey sınırlarında uluslararası ticaretin can damarının atacağı bir yoldan çekiniyor. Bir müddet Ermenistan’ı da bu konuda ikna etmeyi başarmıştı ancak sağlam bir alternatif sunamadığı için Erivan, Azerbaycan’la uzlaşı yolunu tuttu. Şimdi de İran’ın sert adımlar atması beklenmiyor. Nitekim Tahran, İsrail’le son çatışmasında Tel Aviv’e güç gösterse de ABD saldırısına karşı sert bir adım atamamıştı. Bu nedenle İran’ın, bizzat Trump’ın imzaladığı ve önemsediği bir projeyi sekteye uğratma ihtimali zayıf kalıyor.

Kalıcı Barış Anlaşması Ne Zaman İmzalanacak?

Söz konusu koridorun aktifleşmesi için Azerbaycan ve Ermenistan arasında nihai barışın imzalanması lazım. Barışın önünde ise iki engel var: Ermenistan anayasasında Azerbaycan’a karşı toprak iddialarının yer alması ve sınır hattının çizilmemesi. Ermenistan, anayasadan söz konusu kısmı çıkardığında (Karabağ’ı Ermenistan toprağı olarak iddia eden ifadeler giriş kısmında yer almaktadır) ve sınırlar konusunda uzlaşı elde edildiğinde koridor da açılacaktır.