Mısır'daki 30 yıllık baskı iktidarı 18 günlük gençlik direnişine sonunda boyun eğdi. Kendisini "Mısırın babası" olarak gören 82 yaşındaki Mübarek,"cocuklarından" bu direnişi hiç beklemiyor, koruyucu kanatlarını onların selameti için üzerlerinden çekmeyi asla düşünmüyordu.

Mübarek'in halkına bu aşırı düşkünlüğü, Kahire'den Washington'a bir politik latife konusu olmuştu: Rivayete göre, vakit gelip Mübarek ölüm döşeğine düşünce, yaveri yanına gelir ve sorar "Muhterem Reis, halkınıza bir veda konuşması yapmayacak mısınız?" Mübarek gözlerini açar ve telaşla "Ne oldu? Ne var? Halk nere gidiyor ki?" der.

Mübarek bir yere gitmese de, Mısır halkı onsuz bir yürüyüşe karar verdi. Artık kendi kaderini kendi eline aldı. Mübarek tarihin tozlu sayfalarında kalırken, Mısır şimdi yeni bir geleceğe ilerliyor. Bir çok siyasi otoriteye göre, Mısır'ın demokrasi ve refah yolculuğu çok önceleri başlayabilirdi. 1980'lerdeki küresel demokratikleşme rüzgârlarından Mısır'ı alıkoyan engel "diplomatik petroldür". İlkönce, soğuk savaş döneminde Moskova ve Washington'un Mısır'ı kazanmak için dış yardım yarışları, petrol zengini körfez ülkelerinin ve Mısır'lı gurbetçilerin yatırımları ve nihayet 1980-90'larda Mısır'ın kendi doğal gaz ve petrolünü keşfi halkın direnişini geciktirdi. Mısır petrol ve doğal gaz bulduğunda, halk yerden nimet fışkırdığını zannetmişti, lakin bu zenginlik bir türlü nimet olup üzerlerine yağmadı. Aksine, yerden fışkıran kara fosil, zamanla Mısır halkının kara bahtı oldu... Bir çok bilimsel araştırmaya göre, ülkeler zenginleştikçe, yönetimler demokratiklesmektedir. Ancak bu sürecin bir istisnası var. Eğer milli zenginlik çoğunlukla petrol, doğal gaz, elmas, altın, bakır gibi doğal kaynaklara dayalıysa, o ülkede demokratikleşme sürecinin yavaşladığı veya tamamen durduğu belirlenmiştir. Son yapılan çalışmalar, kaynak zengini ülkelerin (kaynak fakiri ülkelere göre) sadece daha anti-demokratik değil, ekonomik gelişme olarak daha geri ve sivil çatışmalara daha açık olduğunu bulmuştur. Zengin ülke, fakir ve bastırılmış halk tezatına politik ekonomide "bolluk paradoksu", "kaynak laneti" veya "Hollanda illeti" denmektedir. Bolluk paradoksu, ekseriyetle, petrole hukuk ve demokrasisini yerleştirdikten sona ulaşan Norveç, Danimarka, İngiltere ve ABD gibi gelişmiş ülkelerden ziyade, henüz bu süreci tamamlamadan ulaşan ülkelerde görülmektedir. 1965-98 arası petrol zengini OPEC ülkelerinin kişi başına geliri ortalama %1.3 gerilerken, fakir ülkelerinkinin %2.2 artması bilimsel bir bulmaca haline getirmiştir. Bazı yeni çalışmalar, petrol fiyatları ile demokratikleşme arasında ters bir orantı bulmuştur. Stanford Üniversitesi öğretim üyesi Lary Diamond'a göre, ihracat gelirlerinin kahir ekseriyetini petrol ve doğal gazdan kazanan 23 ülkenin hiç birisi demokrasi değildir. Freedom House'a göre, petrol fiyatlarının tavan yaptığı 2007 yılı, Soğuk Savaştan bu yana dünyada özgürlüklerin gerilediği en kötü yıl olmuştur. Ham petrolün fiyatı artıkça, petrol zengini ülkelerde, konuşma hürriyetinin, basın özgürlüğünün, serbest ve adil seçimlerin, örgütlenme özgürlüğünün, hükümet şeffaflığının, yargı bağımsızlığının, kanun düzeninin, bağımsız parti ve STK oluşturmanın yara aldığı görülmüştür. Aksine, petrol fiyatları düştükçe, özgürlük göstergelerinin önemli ölçüde düzeldiği gözlemlenmiştir.

Bugün Ortadoğu'da demokrasiye en yakın ülke bir damla petrolü olmayan Lübnan'dır. Yine, Körfez Ülkeleri arasında, ilk defa serbest ve adil seçimler düzenleyen, kadınlara seçme ve seçilme hakkı tanıyan ülke, petrolü en erken biteceği tespit edilen Bahreyn'dir. Bahreyn ekonomisinin petrole bağımlılığını azaltmak ve halkın iş verimliliğini artırmak için dışardan uzmanlar tutmuş, eğitim sistemini yenilemiş, meslek okulları açmış, öğretmenlerini yeniden yapılandırmış, hantal KİT'lerini elden çıkarmış, dışardan teknoloji ve üretim yatırımlarını özendirmiştir. Ancak, 1998'de Bahreyn ilk yolsuzluk tartışmalarını ve yasal reformlarını başlatırken petrolün varil başına fiyatı sadece $15 dolardır. 2007'de petrol fiyatları $150 doları görünce, reformlar hız kesmeye başlamış, ülke yönetimi sloganını "milli zaruretten", "milli emele" dönüştürmüştür. Nijerya petrolden son 30 yılda çeyrek trilyon doların üzerinde para kazanmıştır. Bütün bu zenginliğe rağmen, Nijerya'nın kişi başına milli geliri aynı süre içinde %15 azalmış, aşırı fakirlik içerisinde yaşayan insanlarının sayısı 19 milyondan 84 milyona yükselmiştir. Benzer şekilde, Latin Amerika'nın en petrol zengini ülkesi Venezuella'da halkın üçte ikisi fakirlik içinde yüzmektedir. Dünyanın en büyük petrol rezervlerine ve ihracatına sahip ülkesi Sudi Arabistan'dır. Bütçe gelirlerinin %90'dan fazlasını ve ihracat gelirlerinin yaklaşık %75'ini petrol oluşturur. Ancak, bu ülkede zenginlik adil paylaşılmamaktadır. Sudi Arabistan'da, 1980-2000 yılları arasında gelir dağılımı kötüleşmiş, halkın ortalama geliri neredeyse yarı yarıya düşmüştür. Bir zamanların iki süper devletinden biri olan Rusya, bilimde ve teknikteki başarılarını unutmuş, milli gelirinin %70'inden fazlasını kuyularından çıkardığı madenlerle kazanan bir miras yedi olmuştur. Tabi kaynak zenginliği, tabi ki paylaşım kavgalarını da beraberinde getirmektedir. Kanın köpek balıklarını çektiği gibi, tabi zenginlikler de haramilerin iştahını kabartmakta ve sivil savaşlara neden olmaktadır. 1990'larda Sierra Lione'de "kan elmasları" üzerine çıkan çatışmalarda 75 bin kişi olmuş, 20 bin kişi kötürüm kalmış, 2 milyon insan yerinden yurdunda olmuş, on binlerce çocuk psikolojik travma görmüştür.

Anlaşılan, petrol ve diğer madenler sahiplerine pek saadet getirmiyor. Kaynak zengini ülkelerin eşrafından yükselen bazı tespitler bu tezleri doğrular gibi: "Şayet petrolümüz olmasaydı, Japonya gibi bir ülke olabilirdik" [İran'lı Bir Gazeteci]. "Basta kendimizi suçlamalıyız. içinde bulunduğumuz bu sefalet ağzımızda altın kaşıkla doğmamızın bir lanetidir" [Kenneth Kaunda, Zambiya Devlet Başkanı]. "Nijerya'nın petrolü olmasaydı, politik denklem bambaşka olurdu. O zaman petrolden kolay para gelmez, ekonomimizin çeşitlenmesi, özel teşebbüs ve halkımızın yaratıcılığı önem kazanırdı [Clement Nwanko, Nijerya İnsan Hakları Enstitüsü]. "Petrol şeytanın pisliğidir. Bundan 10 yıl, belki de 20 yıl sonra, göreceksiniz, petrol bizi mahvedecek" [Juan Pablo Pérez Alfonzo, OPEC'in Kurucusu, Venezuella'lı Politikacı]. "Keşke (petrol yerine) suyu keşfetseydik" [Şeyh Ahmed Yamani, Sudi Arabistan Petrol Bakanı].

Peki kaynak zengini ülkelerin ekonomik gelişmeleri neden yavaş? Bir kere zenginlik yerden fışkırdığı ve kolay kazanıldığı için kolay çarçur edilebililiyor. OPEC ülkelerinin gelirlerinin salt petrole dayanması, bu ekonomileri sığlaştırmakta, fiyat dalgalanmalarına maruz bırakmakta ve mali yönetimlerini güçleştirmektedir. Ayrıca, hukukun üstünlüğünün henüz yerleşmediği ve bölgesel ve etnik farklılıkların derin olduğu bu ülkelerde tabi kaynakların bölüşümü pek tabi "yorgan kavgası" çıkarmakta, güçlü olanın kaynakları gaspetmesine yol açmaktadır. Şiddetli "yorgan kavgaları" zamanla sosyal ve ekonomik dokuyu zedelemekte, milli servetin kavga gürültü arasında buharlaşmasına neden olmaktadır. FT'ye göre, devrik Mubarek'in batı bankalarında 70 milyar dolar serveti vardır. Yakınlarda BAE adlı İngiliz silah firmasının 80 milyar dolarlık savaş uçağı siparişi esnasında Sudi yetkiliere ödediği rüşvet tam 2 milyar dolardır. Ayrıca, bu ülkelerin doğal zenginlikleri, dış müdahaleleri artırarak iç çatışmaları derinlestirmektedir. Dahası, kaynak zengini ülkeler "Hollanda illeti" adında bir rahatsızlığa maruzdur. Hollanda 1960'li yıllarda Kuzey Denizinde zengin petrol ve doğal gaz yatakları bulunca, tabi kaynak patlaması ve iharacati birden bire bu ülkeye döviz akıntısına sebep olur. Bunun sonucu Hollanda'nın parası gülden aşırı değerlenir. Güçlü gülden, Hollanda'nın sanayi mallarını yabancılara pahalı, yabancıların sanayi mallarını Hollanda'lılara ucuz hale getirir. İhracat dip, ithalat tavan yapar. Ayrıca, sanayiden petrol endüstrisine büyük yetenek ve sermaye kayışı başlar. Çok geçmeden, Hollanda'nın sanayisi çökmeye ve ekonomisi küçülmeye başlar. Petrol Hollanda'nın illeti olmuştur. Kaynak zengini ülkelerin bir diğer sorunu da, yüksek fiyatlara güvenip aşırı borçlanmaları, sonra da sıkıntı cekmeleridir. Hollanda illetine ve fiyat dalgalanmalarına karşı bir önlem, bu ülkelerin "istikrar fonları" oluşturmaları, iyi günlerde tasarruf edip kötü günlerde harcamalarıdır. Ayrıca, bir diğer çare, bütçe giderlerini ülke içi gelirlerle karşılamak, doğal kaynak gelirlerleriyle de dış yatırım yapmaktır.

Peki petrol zengini ülkeler neden anti-demokratiktir? Prof. Michael Ross bu konuyu araştırdığında, petrolün gerçekten demokrasiyi engellediğini, ancak bunun Ortadoğu ülkelerine has olmadığını, diğer kaynak zengini ülkelerin de aynı sorunlara muhatap olduğunu bulmuştur. Ross'a göre kaynak-demokrasi zıtlığının nedenlerinden birisi petrol zengini ülkelerin genellikle vatandaş ve şirketlerinden ya hiç ya da çok düşük vergi almalarıdır. Tarihte Amerikalıların İngilizlere "temsil hakkı yoksa, vergi de yok" diye isyan ettiği düşünülürse, halkından vergi almayan petrol zengini ülkeler halklarına "vergi yok, temsil de yok" demektedir. Devletine vergi vermeyen halk, hesap soramamakta; gelirlerini vergilerden değil de petrolden kazanan devlet de, halkın isteklerine kayıtsız kalmaktadır. Dahası, yüksek petrol gelirleri arpalık olup, taraftarları beslemekte, muhalifleri susturmakta ve demokratik baskıları dizginlemektedir. Ayrıca, zengin kaynaklar, devletin tüm sivil gurupları kontrol etmesine yaramakta, rejim karşıtı sivil örgütlenmelerin oluşmasını zorlaştırmaktadır. Bir diğer etken de, petrol kaynaklarıyla yönetimlerin büyük bir polis, istihbarat ve ordu teşkilatı kurarak muhaliflerine göz açtırmamaladır. Son olarak, petrol zenginliğinin, şehirleşme, uzmanlaşma ve yüksek eğitim baskılarını ülkenin üzerinden kaldırması ve rehavete neden olmasıdır.

Bolluk paradoksu, sanki, Tunus'tan, Mısır'a sıçrayan halk devrimlerinin bir sonraki adresinin kaynakları nispeten kıt Yemen, Ürdün ve Suriye gibi ülkelerin olabileceğine delalet etmektedir. Bu paradoks ayrıca bana ülkemizde yıllardır seslendirilen "Türkiye'nin yer altının zengin madenlerle kaynadığı ama dış güçlerin bunların çıkarılmasını engellediği" veya "petrolümüz veya altınımız olsaydı, şimdi refah içinde yüzüyorduk" iddialarını hatırlatıyor. Belki de Türkiye olarak en büyük şansımız, yerin altından "piyango" çıkmaması ve alın ve beyin teriyle hayatımızı kazanmayı öğrenmemizdir. Yoksa, kaynak fakiri Türkiye, bugün neden dünyaca komşularına örnek göstersin? Artık maden devrinde değil, bilgi cağında yasıyoruz. Churchill'in 1943'deki "gelecegin imparatorlukları, beyin imparatorlukları olacak" kehaneti paradoksu çözüyor. Bugün beyin ürünleri dünyanın tepe firmalarının %70 değerine ulaşmıştır. Bir delikanlının kurduğu 500 milyon müşterili Facebook'a paha biçilemiyor. Yüze yakın ülkeden daha zengin Microsoft'un kurucusu Bill Gates bir petrol şeyhi değil, bir beyin işçisidir. Anlaşılan, bu çağda, bir ülkenin en büyük serveti yer altındaki taşları değil, yer üstündeki başlarıdır!

ZAMAN